Radczyni Prawna Alicja Szpringer

Zniesławienie i znieważenie a wolność słowa

Spis treści

Wolność słowa jest jednym fundamentalnych praw przysługujących każdemu obywatelowi Rzeczypospolitej Polskiej, a jej ograniczenie jest dopuszczalne tylko w wyjątkowych przypadkach. Jednym z nich jest służące każdej jednostce prawo do do ochrony sfery jej dóbr osobistych w postaci czci, godności i poszanowania życia prywatnego, które znajdują się również pod ochroną prawa karnego. Właśnie dlatego niedopuszczalne jest korzystanie z niej w celu dokonania zniesławienia lub znieważenia, za które ustawodawca przewiduje odpowiednie sankcje.

Co to jest wolność słowa?

Wolność słowa, zwana też wolnością wypowiedzi, w ujęciu potocznym oznacza prawo do wyrażania głośno tego, co się myśli. Należy ona do podstawowych praw osobistych, zagwarantowanych w art. 54 Konstytucji, zgodnie z którym:

  • każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji,
  • cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu oraz koncesjonowanie prasy są zakazane.
 

Pojęcie „wyrażania poglądów” obejmuje prezentowanie osobistych ocen co faktów, obserwacji, podejścia do problemów, opinii oraz przypuszczeń.

Wolność pozyskiwania informacji to prawo do otrzymywania wszelkich przekazów, danych i idei dotyczących sfer życia prywatnego i publicznego.

Z kolei poprzez rozpowszechnianie informacji należy rozumieć ich udostępnianie dowolnym osobom trzecim lub podawanie do wiadomości publicznej, poprzez czynność upowszechniania, na przykład za pomocą środków masowego przekazu.

Wolność słowa pełni niezwykle ważną rolę w demokratycznym państwie prawa. Europejski Trybunał Praw Człowieka w wyroku z dnia 21 lutego 2012 roku (sprawa „Gąsior przeciwko Polsce”, skarga Nr 34472/07) stwierdził, że „swoboda wypowiedzi stanowi jeden z podstawowych fundamentów demokratycznego społeczeństwa i jeden z podstawowych warunków jego rozwoju oraz samorealizacji jednostek. (…) wolność wypowiedzi znajduje zastosowanie nie tylko do „informacji” i „poglądów”, które są dobrze przyjmowane lub postrzegane jako nieszkodliwe lub obojętne, lecz także do tych wypowiedzi, które są obraźliwe, szokują lub przeszkadzają. Takie są wymogi pluralizmu, tolerancji i otwartości, bez których nie ma „społeczeństwa demokratycznego.”
Podkreślenia wymaga fakt, że w ramach wolności słowa mieści się również wolność prasy, która także ma fundamentalne znaczenie. Wynika ona wprost z art. 14 Konstytucji RP, w myśl którego Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność prasy i innych środków społecznego przekazu.

Jak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11 sierpnia 2022 r. (sygn. akt II CSKP 313/22 https://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/OrzeczeniaHTML/ii%20cskp%20313-22.docx.html) wolność wypowiedzi (…) jest ściśle związana z wolnością prasy. Bez pierwszej nie mogłaby istnieć i być skutecznie wykonywana druga. Ta ostatnia ma fundamentalne znaczenie dla funkcjonowania demokratycznego państwa prawa, w którym kluczową rolę ma nieskrępowana debata publiczna, którą umożliwia instytucja wolnych środków społecznego przekazu. Wolność prasy zapewnia jawność i pluralizm życia społecznego. Ma charakter zasady ustrojowej i gwarancji o charakterze instytucjonalnym. Wolność ta umożliwia obieg informacji i krytykę społeczną niezależnie od prezentowanego światopoglądu, zapatrywań lub prezentowanych idei – politycznych, estetycznych, światopoglądowych itd. Wolność prasy jest ściśle powiązana z wolnością myśli, przekonań, wypowiedzi, słowa, informacji, publikacji. W wolności prasy wymienione pojęcia znajdują odbicie.”

Jak widać wolność wypowiedzi w Polsce posiada bardzo szerokie gwarancje prawne. Nie oznacza to jednak, że w jej ramach dopuszczalne jest każde zachowanie. W każdym państwie prawa dochodzi bowiem do zderzenia dwóch przeciwstawnych sfer – prawa do swobody wypowiedzi oraz przysługującego każdej jednostce ludzkiej uprawnienia do ochrony jej dóbr osobistych w postaci czci, godności oraz poszanowania życia prywatnego. Znajdują one swoje zabezpieczenie nie tylko w przepisach prawa cywilnego, ale i karnego, które penalizuje zachowanie polegające na dokonywaniu zniesławienia oraz znieważenia.

Co to jest zniesławienie?

Przestępstwo zniesławienia, zwane też pomówieniem uregulowane jest w art. 212 Kodeksu karnego. Zgodnie z nim, polega ono na pomówieniu innej osoby, grupy osób, instytucji, osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej o takie postępowanie lub właściwości, które mogą poniżyć ją w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności.

Zniesławienie ma więc charakter fałszywego oskarżenia, czyli nieprawdziwego i bezpodstawnego przypisania komuś określonych, nagannych właściwości, które tak naprawdę nie występują lub zachowań, które w rzeczywistości nie miały miejsca oraz ich rozpowszechnianie.

Opisywany czyn zabroniony posiada także swoją postać kwalifikowaną, powodującą zaostrzenie wobec sprawcy zasad odpowiedzialności karnej. Ma on miejsce wtedy, gdy sprawca dopuszcza się pomówienia za pomocą środków masowego komunikowania. Oznaczają one każdy środek publicznego przekazywania informacji, zapewniający nieograniczoną dostępność informacji przekazywanych za jego pomocą. Nie należy tego mylić z nieograniczonym dostępem do tego środka.

Do środków masowego komunikowania zaliczane są zwłaszcza:

  • telewizja,
  • prasa,
  • radio,
  • Internet,
  • poczta elektroniczna,
  • komunikator internetowy (np. gadu-gadu, skype, WhatsApp).
  • telefon,
  • publikacje książkowe,
  • nagrania elektroniczne,
  • bilbordy,
  • plakaty,
  • ulotki.
 

Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 25 września 2017 roku (II KK 146/17https://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/orzeczenia3/ii%20kk%20146-17.pdf), wyraźnie stwierdził, że wprawdzie ochrona dobrego imienia każdego człowieka doznaje ograniczenia poprzez prawo obywateli do informacji i jawności życia publicznego oraz kontroli takiej działalności, która obejmuje kwestie społecznie doniosłe, lecz również i to uprawnienie nie może posunąć się dalej, aniżeli pozwalają na to usprawiedliwione okolicznościami konkretne sytuacje. Dlatego też przestępstwo zniesławienia nie może być utożsamiane z prawem do krytyki, jednakże powinna ona być wyrażana wyłącznie w odpowiedniej formie.

Zniesławienie może przybrać dowolną postać, powodującą, iż przekaz sprawcy dotrze do pokrzywdzonego. Może to być więc forma słowna, pisemna, przykładowo w postaci artykułu prasowego czy publikacji książki, obrazu, malunku, wykorzystania wizerunku ofiary, na przykład zdjęcia. Nie kwalifikuje się natomiast do takiego zachowania gest lub inna nieartykułowana forma zachowania.

Przestępstwo pomówienia może zostać popełnione tylko umyślnie w obydwu postaciach zamiaru – bezpośrednim i ewentualnym. Ten pierwszy oznacza, że sprawca chce popełnić ten właśnie czyn zabroniony, drugi – że przewiduje możliwość jego popełnienia i na to się godzi.

Podkreślić trzeba, że zgodnie z przepisami Kodeksu karnego – przestępstwo zniesławienia w jego podstawowej formie nie występuje, jeżeli zarzut uczyniony niepublicznie jest prawdziwy.
Nie popełnia tego przestępstwa w obydwu jego formach, także ten, kto publicznie podnosi lub rozgłasza prawdziwy zarzut:

  • dotyczący postępowania osoby pełniącej funkcję publiczną lub
  • służący obronie społecznie uzasadnionego interesu.
 

Zaznaczyć trzeba, iż brak przestępstwa wynikający z powyższych przyczyn nie wyłącza odpowiedzialności sprawcy za zniewagę ze względu na formę podniesienia lub rozgłoszenia zarzutu.

Sprawca, który dopuścił się popełnienia przestępstwa zniesławienia podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności.

W przypadku postaci kwalifikowanej, może mu zostać wymierzona grzywna, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do jednego roku.

Dodać trzeba, że w razie skazania za przedmiotowe przestępstwo sąd może orzec nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, Polskiego Czerwonego Krzyża albo na inny cel społeczny wskazany przez pokrzywdzonego.

Na wniosek pokrzywdzonego może on także orzec podanie wyroku skazującego do publicznej wiadomości.

Ściganie przestępstwa zniesławienia odbywa się wyłącznie z oskarżenia prywatnego.

Co to jest znieważenie?

Przestępstwo znieważenia, zwanego też zniewagą lub obrazą określone jest w art. 216 Kodeksu karnego.

Polega ono na znieważeniu innej osoby w jej obecności albo choćby pod jej nieobecność, lecz publicznie lub w zamiarze, aby zniewaga do niej dotarła.

Istotą tego czynu zabronionego jest okazanie pogardy i uwłaczanie czci drugiego człowieka przy naruszeniu przyjętych standardów, ocen i norm obyczajowych, społecznych i kulturowych. Polega ono na ubliżeniu komuś słowem lub czynem, ciężką obrazę i jest skierowany przeciw godności osobistej człowieka (czci wewnętrznej).

Istnieje także kwalifikowana postać tego czynu, powodująca zaostrzenie wobec sprawcy zasad odpowiedzialności karnej. Ma on miejsce wtedy, gdy sprawca dopuszcza się znieważenia za pomocą środków masowego komunikowania.

Do znieważenia może dojść za pomocą słów, pisma, listu, rysunku, obrazu, a nawet gestu, zwłaszcza uważanego w danym środowisku za obraźliwy. Ważne jest jedynie to, aby zachowanie sprawcy było obiektywnie uznane za znieważające – nie może to wynikać z subiektywnego przekonaniaosoby, która czuje się nim dotknięta.

Sąd Najwyższy, w uchwale z dnia 18 października 2016 r. (SNO 45/16, https://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/OrzeczeniaHTML/sno%2045-16.docx.html) wskazał, że: „Nie wyczerpuje znamion zniesławienia zachowanie polegające na wyrażaniu opinii w ramach wykonywania uprawnień i obowiązków, z wyjątkiem sytuacji, gdy są one świadomie nieprawdziwe, a formułujący je działa w zamiarze ugodzenia w dobre imię lub poderwania zaufania do osoby opiniowanej.”

Do znieważenia może dojść w trzech sytuacjach:

  • w obecności pokrzywdzonego (tzw. zniewaga bezpośrednia),
  • pod jego nieobecność ale publicznie,
  • pod jego nieobecność, lecz z zamiarem, aby zniewaga dotarła do pokrzywdzonego.
 

Przestępstwo znieważenia może zostać popełnione tylko umyślnie w obydwu postaciach zamiaru.
Kary wobec sprawcy, który dopuścił się popełnienia tego przestępstwa są takie same jak w przypadku zniesławienia.

Dodać trzeba, że w razie skazania za jego kwalifikowaną formę, sąd może orzec także nawiązkę.
Kodeks karny dopuszcza możliwość odstąpienia przez Sąd od wymierzenia kary sprawcy znieważenia w przypadku, gdy:

  • wywołało je wyzywające zachowanie się pokrzywdzonego (tzw. prowokacja),
  • gdy pokrzywdzony odpowiedział naruszeniem nietykalności cielesnej lub zniewagą wzajemną (tzw. retorsja).
 

Ściganie zniesławienia odbywa się wyłącznie z oskarżenia prywatnego.

Znieważenie a zniesławienie - różnice

Pomiędzy zniesławieniem a znieważeniem zachodzą stosunkowo niewielkie, ale bardzo istotne różnice. W pierwszym przypadku chodzi o umniejszenie autorytetu czy zaufania do pokrzywdzonego w oczach społeczeństwa, a więc tzw. cześć zewnętrzna człowieka. W drugim celem jest dokonanie zranienia uczuć, czyli tzw. cześć wewnętrzna danej osoby. Oczywiście o konkretnej kwalifikacji danego czynu decydują indywidualne okoliczności danej sprawy oraz obiektywna ocena postępowania sprawcy.