Radczyni Prawna Alicja Szpringer

Przestępstwo nawoływania do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość (art. 256 § 1 k.k.).

Spis treści

Przestępstwo nawoływania do nienawiści z uwagi na jego bardzo wysoką szkodliwość społeczną jest surowo zabronione przez obowiązujące przepisy prawa. Pomimo tego, czyny z nim związane są popełniane coraz częściej. Polityka karna państwa próbuje wprawdzie ograniczyć rozmiary tego zjawiska, jednak na razie z dość umiarkowaną skutecznością.

Na czym polega przestępstwo nawoływania do nienawiści?

Zgodnie z zapisami art. 256 § 1 Kodeksu karnego – penalizacji podlega nawoływanie do nienawiści na tle różnic:

  • narodowościowych,
  • etnicznych,
  • rasowych,
  • wyznaniowych,
  • albo ze względu na bezwyznaniowość.
 

Jest to w pełni zgodne z art. 20 ust. 2 Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych (Dz.U. 1977, Nr 38, poz. 167), zgodnie z którym – popieranie w jakikolwiek sposób nienawiści narodowej, rasowej lub religijnej, stanowiące podżeganie do dyskryminacji, wrogości lub gwałtu, powinno być ustawowo zakazane.

Podkreślenia wymaga fakt, że żaden przepis obowiązującego w Polsce prawa nie zawiera wprost definicji legalnej pojęcia „nawoływania do nienawiści”. Dlatego też zagadnienie co należy pod nim rozumieć stało się przedmiotem licznych orzeczeń sądowych. W tym zakresie fundamentalne znaczenie ma postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 2007 roku (sygn. IV KK 406/06, OSNwSK 2007/1/367, LEX nr 245307), który stwierdził, że oznacza ono wypowiedzi wzbudzające uczucia silnej niechęci, złości, braku akceptacji czy wręcz wrogości do poszczególnych osób lub całych grup społecznych czy wyznaniowych. Zalicza się do nich także takie, które z uwagi na formę wypowiedzi podtrzymują i nasilają takie negatywne nastawienia i podkreślają tym samym uprzywilejowanie i wyższość określonego narodu, grupy etnicznej, rasy lub wyznania.

Z kolei w postanowieniu z dnia 1 września 2011 roku (sygn. V KK 98/11, LEX nr 950444) wskazał on, że nawoływanie do nienawiści oznacza chęć wzbudzenia u osób trzecich najsilniejszej negatywnej emocji, która zbliżona jest do wrogości do określonej narodowości, grupy etnicznej czy rasy. Zaznaczył przy tym, że nie chodzi tu w żadnym razie jedynie o wywoływanie uczuć dezaprobaty, antypatii, uprzedzenia czy niechęci.

Także nauka prawa karnego stanowi, że „nawoływanie do nienawiści” polega na wzbudzaniu: niechęci, złości, braku akceptacji, a nawet uczucia wściekłości z tych powodów do poszczególnych osób lub całych grup społecznych albo też podtrzymywaniu i nasilaniu tego nastawienia. Co ważne, z punktu widzenia technicznego, „nawoływanie” oznacza namawianie, zachęcanie, skłanianie, podburzanie oraz podżeganie i to bez względu na to, czy odniosło jakikolwiek skutek.

Aby więc stwierdzić tego rodzaju przestępstwo, zachowanie sprawcy musi mieć charakter czysto impresywny, a więc polegać na wykorzystaniu języka jako narzędzia do tego, aby skłonić odbiorcę do pożądanego przez niego sposobu zachowania. Wypowiadane przez niego słowa muszą mieć więc za zadanie wpływać na odbiorcę, nakłaniać go do podjęcia określonych działań, czy też wywoływać w nim reakcje w postaci przekonań lub postaw skłaniających do nienawiści. Tym samym, „nawoływanie” musi zawierać takie treści, które są w stanie wzbudzać takie właśnie uczucia w postaci wrogości lub silnej niechęci do określonych grup etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość.

Nie spełniają więc takiego warunku wszelkie wypowiedzi mające wyłącznie charakter sprawozdania, relacji lub opisu poglądów własnych bądź cudzych. Niekaralne jest także jest samo posiadanie poglądów akceptujących totalitarny ustrój państwa, a nawet nienawiść narodowościową, rasową, wyznaniową, etc. Dopiero przeniesienie ich na wymiar publiczny podlega sankcji, o czym w dalszej części artykułu.

W jaki sposób można popełnić przestępstwo nawoływania do nienawiści?

Przestępstwo nawoływania do nienawiści można popełnić tylko w ściśle określonych warunkach.
Przede wszystkim zachowanie sprawcy musi mieć charakter publiczny. Co to znaczy?

Sąd Najwyższy podkreślił, że zachodzi to wtedy, gdy „rzecz dzieje się w miejscu ogólnie dostępnym dla nieokreślonych indywidualnie osób postronnych w warunkach możliwości bezpośredniego powzięcia przez nie określonej wiadomości. Chodzi więc o takie działanie, które dochodzi lub może dojść do wiadomości większej ilości osób.” (wyrok z dnia 18 lutego 1947 r. – K 2251/46, PiP 1948, nr 2, s. 149).

W innym orzeczeniu wyraził on pogląd, że działanie publicznie występuje wtedy, „gdy bądź ze względu na miejsce działania, bądź ze względu na okoliczności i sposób działania sprawcy jego zachowanie się jest lub może być dostępne (dostrzegalne) dla nieokreślonej liczby osób, przy czym sprawca mając świadomość tej możliwości co najmniej na to się godzi.” (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 20 września 1973 r., VI KZP 26/73, OSNKW 1973, nr 11, poz. 132).

Nie będą więc miały charakteru publicznego okrzyki nawołujące do nienawiści wyrażone w imiennie adresowanym liście, a także wznoszone na pustej ulicy bądź wyludnionym parku. Natomiast już ich ogłoszenie na pełnym ludzi rynku miasta lub w Internecie – jak najbardziej tak.

Co warte podkreślenia, nawoływanie wcale nie musi być wyrażone głośno, krzykiem lub wołaniem. Może ono także nastąpić po cichu, szeptem, a nawet głosem ledwie słyszalnym. Warunkiem jest, aby było skierowane do większej ilości ludzi. Mogą także one przybrać różnorodne formy, przykładowo takie jak:

  • opublikowanie artykułu w prasie lub mediach społecznościowych,
  • wysłanie odezwy,
  • kolportaż broszur,
  • wywieszenie plakatu na bilbordzie,
  • zamieszczenie ogłoszenia,
  • wystąpienie na wiecu lub manifestacji, pikiecie, zajęciach w szkole lub uczelni, w telewizji, lub radiu.
 

Działanie sprawcy wcale nie musi mieć charakteru długotrwałego. Może ono bowiem przybrać formę krótkiego wystąpienia, jednego frazesu lub okrzyku, a nawet polegać na wykonaniu gestu lub niesieniu transparentu.

Przestępstwo nawoływania do nienawiści może zostać popełnione tylko umyślnie w zamiarze bezpośrednim. Oznacza to, że sprawca po prostu musi chcieć popełnić ten właśnie czyn zabroniony, przy czym realizuje się on poprzez oddziaływanie na psychikę innych osób, w taki sposób, aby przekonać ich do swoich poglądów i wzbudzić w nich najsilniejszą negatywną emocję w postaci nienawiści. Musi on więc mieć świadomość znaczenia treści swojej wypowiedzi i chcieć aby wywołała lub umocniła u osób, do których ona dotrze, negatywne reakcje w stosunku do różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość.

Samo publiczne ujawnianie własnych poglądów, opartych na niechęci czy wrogości do pewnej grupy społecznej, które w odczuciu społecznym są nieakceptowalne czy kontrowersyjne, nie może zostać uznane za nawoływanie do nienawiści.

Celem przestępnego działania sprawcy musi więc być sianie nienawiści, a więc wrogości prowadzącej do konfliktów między grupami ludności na tle określonych różnic.

Podkreślenia wymaga fakt, że dla karalności nawoływania nie jest rzeczą konieczną, aby ktokolwiek mu uległ i dał się skłonić do popełnienia przestępstwa z nienawiści. Tak więc podlega ono karze nawet wtedy, gdy nawoływanie takie okazało się zupełnie bezskuteczne.

Dokonanie przez sąd oceny, czy zachowanie sprawcy wypełniło wszystkie znamiona opisywanego czynu zabronionego wymaga nie tylko przeanalizowania wszystkich elementów treści wypowiedzi podejrzanego, która miałaby stanowić przejaw nawoływania do nienawiści, ale również zbadanie czy sprawca rzeczywiście miał zamiar wywołania u odbiorców tej wypowiedzi odpowiednich skutków.

Co grozi za popełnienie przestępstwa nawoływania do nienawiści?

Sprawca, któremu udowodniono popełnienie przestępstwa nawoływania do nienawiści podlega karze pozbawienia wolności do trzech lat.

Takiej sama sankcja spotka także tego, który w celu rozpowszechniania:

  • produkuje,
  • utrwala lub
  • sprowadza, nabywa, zbywa, oferuje, przechowuje, posiada, prezentuje, przewozi lub przesyła,
  • druk, nagranie lub inny przedmiot, zawierające treść nawoływania do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość.
 

W razie skazania sąd orzeka także przepadek w/w przedmiotów, chociażby nie stanowiły one własności sprawcy.

Zastrzec przy tym trzeba, że nie popełnia przestępstwa sprawca wskazanego powyżej czynu, jeżeli dopuścił się go w ramach działalności:

  • artystycznej,
  • edukacyjnej,
  • kolekcjonerskiej,
  • naukowej.
 

Przestępstwo nawoływania do nienawiści ma charakter publicznoskargowy i jest ścigane z urzędu, a więc bez konieczności składania w tym przedmiocie wniosku przez pokrzywdzonego. Organy ścigania muszą więc powziąć swoje działania niezwłocznie, gdy tylko powezmą informację o podejrzeniu jego popełnienia.