Prawna ochrona osób LGBT

16 grudnia, 2024

Kim są osoby LGBT?

Poprzez akronim LGBT określa się ludzi należących do tzw. mniejszości seksualnych. Skrót ten pochodzi od angielskich słów: lesbijki, geje, osoby biseksualne oraz transpłciowe.

W naszym kraju wszystkie one posiadają szereg uprawnień, składających się na ich ochronę prawną, a mianowicie:

zabezpieczenie przed dyskryminacją,
ochronę przed przestępstwami,
zapewnienie wolności stowarzyszania,
wolność wyrażania opinii i pokojowego zgromadzania się,
przeciwdziałanie dyskryminacji w miejscu pracy,
zagwarantowanie praw w zakresie opieki zdrowotnej.

Ochrona osób LGBT przed dyskryminacją

Zasada niedyskryminacji stanowi jeden z fundamentów systemu prawnego Rzeczypospolitej Polskiej oraz międzynarodowego mechanizmu ochrony praw człowieka. Obejmuje ona:

zakaz dyskryminacji,
zasadę równości wobec prawa i obowiązek równego traktowania każdego człowieka.

Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności w art. 14, stanowi, że: „korzystanie z praw i wolności wymienionych w konwencji powinno być zapewnione bez dyskryminacji wynikającej z takich powodów, jak płeć, rasa, kolor skóry, język, religia, przekonania polityczne i inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie bądź z jakichkolwiek innych przyczyn.”.

Na gruncie prawa polskiego fundamentalne znaczenie w powyższym zakresie ma art. 32 Konstytucji, zgodnie z którym:

nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny,
wszyscy są wobec prawa równi i mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne.

Ochronę przed dyskryminacją zapewnia przede wszystkim ustawa z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania (t.j. Dz. U. z 2024 r., poz. 1175).

Wskazany akt prawny wyróżnia dwie podstawowe formy dyskryminacji:

bezpośrednią, przez którą rozumie się sytuację, w której osoba fizyczna ze względu na orientację seksualną jest traktowana mniej korzystnie niż jest, była lub byłaby traktowana inna osoba w porównywalnej sytuacji,
pośrednią, oznaczającą sytuację, w której dla osoby fizycznej ze względu orientację seksualną na skutek pozornie neutralnego postanowienia, zastosowanego kryterium lub podjętego działania występują lub mogłyby wystąpić niekorzystne dysproporcje lub szczególnie niekorzystna dla niej sytuacja. Nie dotyczy to przypadku, w którym kryterium lub działanie jest obiektywnie uzasadnione ze względu na zgodny z prawem cel, który ma być osiągnięty, a środki służące jego osiągnięciu są właściwe i konieczne.

Opisywana ustawa zabezpiecza osoby LGBT przed nierównym traktowaniem, oznaczającym traktowanie osób fizycznych w sposób będący jednym lub kilkoma z następujących zachowań:

dyskryminacją bezpośrednią,
dyskryminacją pośrednią,
molestowaniem,
molestowaniem seksualnym, a także
mniej korzystnym traktowaniem osoby fizycznej wynikającym z odrzucenia molestowania lub molestowania seksualnego lub podporządkowania się molestowaniu lub molestowaniu seksualnemu, oraz zachęcanie do takich zachowań i nakazywanie tych zachowań.

Każdy, wobec kogo zasada równego traktowania została naruszona, ma prawo do odszkodowania, które powinno obejmować nie tylko naprawienie wyrządzonej w ten sposób szkody majątkowej, ale także krzywdy spowodowanej dyskryminacją, a więc szkody niemajątkowej.

Wynika to z faktu, że ma ono zapewnić rzeczywistą i skuteczną rekompensatę osobie pokrzywdzonej wszystkich doznanych przez nią uszczerbków.

Dodatkowym zabezpieczeniem praw osób LGBT są przepisy Kodeksu cywilnego o ochronie dóbr osobistych, za których naruszenie również można żądać odszkodowania i odpowiedniego zadośćuczynienia.

Pamiętać jednak trzeba, że pozew skierowany do sądu na tej podstawie prawnej jest o wiele mniej korzystny dla osoby poszkodowanej dyskryminacją, niż żądanie odszkodowania na podstawie ustawy o równym traktowaniu. Posiada ona bowiem znacznie słabszą sytuację procesową jako zobowiązana do pełnego udowodnienia:

że doszło naruszenia zasady równego traktowania,
doznania z tego powodu krzywdy,
jej rozmiaru,
związku przyczynowego między nimi,
winy sprawcy naruszenia.

W przypadku dochodzenia odszkodowania z ustawy o równym traktowaniu poszkodowany jest zobowiązany jedynie do uprawdopodobnienia, a nie udowodnienia – że doszło do nierównego traktowania.

Ponadto zadośćuczynienie za doznaną krzywdę wskutek naruszenia dóbr osobistych może, ale nie musi być zasądzone przez sąd – należy to do jego swobodnej decyzji. Tymczasem odszkodowanie z ustawy o równym traktowaniu jest należne zawsze wtedy, kiedy stwierdzi on, że doszło do nierównego traktowania.

Ochrona osób LGBT przed przestępstwami

W zakresie ochrony osób LGBT przed przestępstwami nie występuje w żadnym zakresie zwiększony poziom bezpieczeństwa prawnego. Wynika to z faktu, iż sprawca kierujący się nienawiścią do mniejszości seksualnych przy dokonywaniu czynu zabronionego, nie ponosi z tego tytułu zaostrzonej odpowiedzialności karnej, a organy ścigania nie są zobowiązane do ustalania, że kierował się on taką właśnie motywacją. Stwierdzić więc trzeba, że ochrona osób LGBT przed przestępstwami kształtuje się na takim samym poziomie, jak jakichkolwiek innych osób.

Zapewnienie wolności stowarzyszania się osób LGBT

Wolność stowarzyszania się osób LGBT gwarantuje na gruncie prawa krajowego art. 58 ust. 1 Konstytucji RP, zgodnie z którym – każdemu zapewnia się wolność zrzeszania się. Oznacza to, że w powyższym zakresie nie istnieją żadne ograniczenia i każdy ma możliwość założenia stowarzyszenia, którego zadaniem jest przekazywanie informacji dla lub na temat osób homoseksualnych, biseksualnych i transpłciowych, ułatwianie komunikacji pomiędzy nimi oraz działanie na rzecz ich praw.

Wolność wyrażania opinii i pokojowego zgromadzania się osób LGBT

Zgodnie z art. 54 Konstytucji RP – każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji. Dotyczy to także osób LGBT, które, jak każdy obywatel naszego kraju mają prawo swobodnego prezentowania przekonań, także w ramach wolności prasy.

Z kolei art. 57 ustawy zasadniczej zapewnia każdej osobie wolność organizowania pokojowych zgromadzeń i uczestniczenia w nich. Ograniczenie tej wolności może określać jedynie ustawa.

Polskie prawo nie zawiera żadnych systemowych ograniczeń w zakresie prawa osób LGBT do pokojowego gromadzenia się. Szczegółowe kwestie określa ustawa z dnia 24 lipca 2015 r. Prawo o zgromadzeniach (t.j. Dz. U. 2022 poz. 1389), zapewniająca pełną swobodę w tym zakresie i precyzyjnie wskazująca przyczyny, z powodu których nie są one dopuszczalne, jednak ograniczają się one do oczywistych przypadków, gdy np. zagrażają porządkowi publicznemu.

Przeciwdziałanie dyskryminacji w miejscu pracy osób LGTB

Przepisy Kodeksu pracy zawierają szereg uregulowań przeciwdziałających dyskryminacji osób LGBT w miejscu pracy.

Zgodnie z art. 183a § 1 tego aktu prawnego – pracownicy powinni być równo traktowani w zakresie:

nawiązania i rozwiązania stosunku pracy,
warunków zatrudnienia,
awansowania oraz
dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych,
w szczególności bez względu na, m.in. orientację seksualną.

Zakazana jest także:

dyskryminacja bezpośrednia i pośrednia,
zachęcanie innej osoby do naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu lub nakazaniu jej naruszenia tej zasady,
niepożądane zachowanie, którego celem lub skutkiem jest naruszenie godności pracownika i stworzenie wobec niego zastraszającej, wrogiej, poniżającej, upokarzającej lub uwłaczającej atmosfery (molestowanie), a także
molestowanie seksualne.

Za naruszenie zasady równego traktowania uważa się w szczególności:

odmowę nawiązania lub rozwiązanie stosunku pracy,
niekorzystne ukształtowanie wynagrodzenia za pracę lub innych warunków zatrudnienia,
pominięcie przy awansowaniu lub przyznawaniu innych świadczeń związanych z pracą,
pominięcie przy typowaniu do udziału w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe.

Pracownik, który doświadczył nierównego traktowania, ma prawo do odszkodowania w wysokości nie niższej niż minimalne wynagrodzenie za pracę.

Poza obowiązkiem przestrzegania przez pracodawców zakazu dyskryminacji pracowników są oni zobowiązani także do podejmowania działań pozytywnych. W myśl art. 94 pkt 2b k.p. do podstawowych obowiązków pracodawcy, należy powinność przeciwdziałania dyskryminacji, w tym ze względu na orientację seksualną w miejscu zatrudnienia.

Ochronę przed dyskryminacją w obszarze zatrudnienia zapewnia także ustawa o równym traktowaniu. W art. 8 ust. 1 zakazuje ona nierównego traktowania osób fizycznych ze względu m.in. na płeć i orientację seksualną w zakresie:

podejmowania kształcenia zawodowego, w tym dokształcania, doskonalenia, przekwalifikowania zawodowego oraz praktyk zawodowych,
warunków podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej lub zawodowej, w tym w szczególności w ramach stosunku pracy albo pracy na podstawie umowy cywilnoprawnej,
przystępowania i działania w związkach zawodowych, organizacjach pracodawców oraz samorządach zawodowych, a także korzystania z uprawnień przysługujących członkom tych organizacji,
dostępu i warunków korzystania z instrumentów rynku pracy i usług rynku pracy określonych w ustawie z dnia o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oferowanych przez instytucje rynku pracy oraz instrumentów rynku pracy i usług rynku pracy oferowanych przez inne podmioty działające na rzecz zatrudnienia, rozwoju zasobów ludzkich i przeciwdziałania bezrobociu.

Zagwarantowanie praw w zakresie opieki zdrowotnej osób LGTB

W myśl art. 68 ust. 1 oraz ust. 2 Konstytucji RP:

każdy ma prawo do ochrony zdrowia,
obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, władze publiczne zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych.

Powyższe przepisy gwarantują każdemu obywatelowi naszego kraju pełny, bezpłatny i równy dostęp do świadczeń zdrowotnych. Dotyczy to również osób LGBT, które w tym zakresie nie podlegają żadnej dyskryminacji.

Inne akty normatywne zapewniają osobom LGBT także szereg innych praw.
W myśl art. 31 ust. 6 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza i lekarza dentysty (t.j. Dz. U. z 2024 r., poz. 1287) – jeżeli pacjent nie ukończył 16 lat lub jest nieprzytomny bądź niezdolny do
zrozumienia znaczenia informacji, lekarz udziela informacji osobie bliskiej w rozumieniu art. 3 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (t.j. Dz. U. z 2024 r., poz. 581). Ten zaś stanowi, że do tego kręgu należy m.in. osoba pozostająca we wspólnym pożyciu lub osoba wskazana przez pacjenta. Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2016 r. (sygnatura akt I KZP 20/15, https://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/orzeczenia3/i%20kzp%2020-15.pdf) „odmienność płci osób (…) nie jest warunkiem uznania ich za pozostających we wspólnym pożyciu”. Oznacza to, że partner tej samej płci powinien zatem korzystać ze wszystkich praw pacjenta tak jak osoby spokrewnione z pacjentem czy jego małżonek.

Na takich samych zasadach partner tej samej płci ma prawo do obecności przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych pacjentowi (art. 21 ust. 1 ustawy o prawach pacjenta).